■ شب «از طهران تا تهران» با نمایش مستند «چنارستان» برگزار شد

شب «از طهران تا تهران» با نمایش فیلم مستند «چنارستان» و سخنرانی ناصر تکمیل همایون، به بررسی گوشه‌ای از تاریخ این شهر پرجمعیت پرداخت.
به گزارش ایسنا، یکصد و هشتاد و هفتمین شب از شب‌های مجله بخارا به بررسی گوشه‌هایی از تهران قدیم اختصاص داشت که تحت عنوان «از طهران تا تهران» و با همکاری بنیاد فرهنگی اجتماعی ملت، دایره‌العمارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و گنجینه پژوهشی ایرج افشار عصر روز گذشته - شنبه 11 بهمن - در محل کانون زبان فارسی برگزار شد.
علی دهباشی در ابتدای مراسم گفت: «امشب سعی کرده‎ایم که خیلی فشرده به گوشه‏‌هایی از تاریخ تهران بپردازیم و بدیهی است که در این فرصت کوتاه، مجال بررسی همه جانبه در اختیار ما نخواهد بود.
در کتب جغرافیایی تهران، بین قصران جنوبی و ری، جایی است که تهران را مشخص کرده‎اند و در سندی که مورخ آن روزگار، یعنی در سال 599 قمری، مرتضی راوندی ضمن روایت حوادث 561 قمری می‎نویسد: ارسلان از لشگرگاه حرکت فرمود و به بالای تهران فرود آمد. این گونه حوادث است که کم‌کم نام تهران در زبان‏‌ها می‏‎افتد و تهران دوران ایلخانیان و تیموریان را طی می‎کند تا به زمان صفویان می‎رسد و مورد توجه شاه تهماسب اول صفوی قرار می‎گیرد که به امر او در اطراف تهران بارویی با 114 برج کشیده می‎شود. و تهران به صورت شهرکی درمی‎آید که در مسیر بزرگ شدن قرار می‏‌گیرد. این شهرک عهد صفویه و زندیه را با شهرت بسیار پشت سر می‏‌گذارد تا به وسیله نخستین پادشاه قاجار، آقا محمدخان به سال 1212 قمری پایتخت ایران می‏‌شود.
تهران با گذراندن وقایع مشروطیت به دست سرسلسله حکومت پهلوی، رضا شاه می‏‌رسد و در زمان او بود که در سال 1309 اراضی خندق‎های اطراف دروازه‏‌های تهران به تهران ضمیمه شد و وسعت گرفت و این گسترش آن چنان ادامه یافت که همچون بختکی بر روی باغ‏‌ها و فضاهای طبیعی اطراف شهر پنجه انداخت و کار به جایی رسید که امروز با فاجعه‏‌ای به نام تهران روبرو هستیم.»
دکتر ناصر تکمیل همایون اولین سخنران این شب بود که از محله « اودلاجان» سخن گفت: پژوهش من به پنج محله در تهران می‎پردازد که اودلاجان یا عودلاجان یکی از آنهاست و کتابی هم برای آن منتشر کرده‏‌ام. و بقیه این محلات نیز به صورت کتابی کوچک توسط دفتر پژوهش‎های فرهنگی منتشر و در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت.


محله اودلاجان بخش کوچکی از روستای تاریخی تهران است. اما نام و نشان روستای طهران بر پایه پژوهش‎های دقیقی که برای نخستین‌بار در فارسنامه ابن بلخی در سال 510 قمری مشخص شده، آنجا که آمده است «همه میوه‎های آن جا به غایت نیکوست، خاصه انارکی مانند انار طهرانی است.
درباره روستای طهران یا تهران، مرحوم دکتر حسین کریمان از قول یاقوت حموی آورده است: «طهران از دیه‎های ری است و میان آن دو فاصله به مقدار یک فرسنگ است.»
شهر تهران در سال 961 قمری به دستور شاه طهماسب صفوی در محیطی دارای 600 گام بنا گردید و از چهار سو دارای چهار دروازه شد:
* دروازه شمیران نبش پامنار و خیابان امیرکبیر
* دروازه شاه عبدالعظیم انتهای بازار عباس آباد/بازار حضرتی
* دروازه قزوین میدان شاپور
* دروازه دولاب نبش بازارچه نایب السلطنه
به مرور محلات دوازده گانه در هم ادغام شدند و با برخورداری از زمین‎های بایر مجاور خود و باغ‎ها و مزرعه‎ها به صورت چهار محله بزرگ بازار و محله بازار، چاله میدان، اودلاجان و سنگلچ درآمدند.
یکی از محله‎های ترکیب شده از چند محله کوچک دوازده گانه روستای تهران، محله‎ای است که از دوره قاجاریه بدین سو به نام عودلاجان (اودلاجان) شهرت یافت. این محله از دوره یاد شده تحریف شده و به غلط عودلاجان نام گرفته است و معلوم نیست کدام محله‎های قدیمی روستان تهران با چه اسامی، این محله جدید را به وجود آورده‎اند. شاید که محله ساران و سرجمیک در کلان محله اودلاجان جای یافته‎اند.
کلان محله اودلاجان که از دوره صفویه به حد و مرز آن مشهور شد، به مرور زمان به لحاظ جغرافیایی توسعه پیدا کرد و زیر محله و محله‎های متعدد در درون آن پدید آمد:
* از شمال خیابان امیرکبیر (چراغ گاز یا برق)
* از شرق خیابان ری
* از جنوب خیابان پانزده خرداد (بوذرجمهری) و محله چاله میدان و بازار و محله بازار
* از غرب خیابان ناصر خسرو (ناصریه) خندق سابق محله ارگ
این منطقه همان جایی است که از زمان شاه طهماسب بدین سو اندک اندک آباد شده و خانه‏‌ها و عمارت‎های جدید و بناهای مذهبی و رفاهی در آن ایجاد شده است.
با توسعه محله بزرگ اودلاجان و سکونت مهاجران گوناگون از مناطق مختلف ایران، این محله به مرور تا پایان دوره سطلنت قاجاریه دارای محله‎های کوچک، گذرها، میدانچه‎ها، کوچه‎ها، بازارها و بازارچه‎های متعدد شد.
اودلاجان دربردارنده پیروان مذهب تشیع، یهودیان و اقلیتی از مسیحیان بوده است. اما دو گروه مسلمان و یهودی (کلیمی) طی سال‌ها زندگی مشترک با یکدیگر، همزیستی نسبتاً آرام و سالمی داشته‎اند.
هر دو دیانت دارای اماکن مقدس مذهبی و عبادتی بوده‎اند که بسیاری از آنها هنوز پابرجاست. در این محله پیش از ایجاد دارالخلافه ناصری و پس از آن ، مساجد و مدارس و مکتب‏خانه‏های اسلامی و تکیه‎ها و حسینیه‎ها و سقاخانه‎های دیگری بنا شده است و یهودیان نیز اماکن مقدس خود را داشته اند. از جمله کنیسه عزرا یعقوب کهن محله کلیمی‎ها و کنیسه نو محله کلیمی‏‌ها.
اما محله اودلاجان همانند دیگر محله‎های تهران در سال‎های 1309 تا 1311 خورشیدی در زمان رضا شاه و ریاست بلدیه سرهنگ کریم خان بوذرجهمری که بار دیگر حصار و برج و باروی تهران ویران شد و شهر بی در و دروازه پدید آمد، مملو از مهاجران و ساکنان جدید شد. تهران در مسیر بزرگ شدن، آن سان گستردگی یافت که طی 50 سال حدود 250 روستای پیرامونی خود را بلعید، و جمعیت آن که در آغاز پایتختی حداکثر 50 هزار تن بود، در زمان حاضر با جمعیت روز که از شهرستان‎ها به تهران مراجعه می‎کنند به حدود 15 میلیون رسید که حدود یک پنجم جمعیت کل کشور است.
در ادمه مراسم، «کامران صفامنش» از ویژگی‎های اجتماعی تهران حکایت کرد. او فارغ‎التحصیل معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در سال 1352 است و سپس از دانشگاه‎های برکی و یو.سی.ال.ای در سال 1356 فارغ‎التحصیل شد و طی این سال‎ها بیشتر درباره مسائل مختلف تهران کار کرده‎ و از جمله انستیتوی پژوهشی تهران را در سال 1360 بنیان گذاشتند و مقالات و کتاب‎های متعددی نیز در همین زمینه به چاپ رسانده‎اند.
وی در صحبت‌هایش اظهار کرد: «من امشب قصد ندارم از معماری و کار شهرسازی حرف بزنم. بحث من راجع به زمینه دیگری است که شهر را می‎سازد. من به نعمت دنبال تهران گشتن با بزرگان فرهنگ و ادب این مملکت آشنا شدم .بزرگانی که در قید حیات هستند و مایه افتخار ما هم هستند. دکتر تکمیل همایون به وضعیت و سابقه تاریخی شهر تهران اشاره کردند. در تهران شناسی از مرحوم کریمان یاد کردند، از آقای مصطفوی و دیگران. کسانی که زودتر شروع کردند و آثاری از خود به یادگار گذاشتند، آن موقع که ما دانشجو بودیم. من از حدود سال‎های 49 و 50 مشغول مطالعه تهران شدم، برای کار تزم و بعد همینطور ادامه پیدا کرد. و بعد از انقلاب و برگشتن به تهران، نگاه من به تهران عوض شد. چیزی را که آن موقع نگاه می‎کردم و نمی‏‌دیدم، توانستم ببینم. بحث تاریخ برای من مطرح شد. من می‎‏خواهم درباره لزوم داشتن نگاه تاریخی به شهر صحبت کنم. من شب‎های بسیاری را در کنار استاد انوار در تهران گذراندم. هنوز هم شب‎ها به کوچه‏‌های تهران می‎روم.»
صفامنش در بخشی دیگر از سخنان خود گفت: من اگر درباره تهران کار نمی‎کردم، با مرحوم افشار آشنا نمی‎شدم، با مرحوم اصغر مهدوی آشنا نمی‎شدم، با مرحوم ذکاء آشنا نمی‎شدم و یک مرتبه متوجه فرهنگی شدم که در حوزه زندگی ما ایرانی‏‌ها حضور دارد و ما با نگاه مکانی و نگاه تاریخی به همه‌چیز می‎‏نگریم. من متوجه شدم که اگر در این سال‎ها مهاجرت رخ نمی‏‌داد، اگر نوع دیگری از تصور بر تصور غالب نشده بود، الان تهران ما به این شکل و شمایل نبود. مهاجرت‎ها و رفتن‎هاست که چیزی را از محیط سلب می‎کند.
وی در پایان افزود: تنها کاری که ما می‎توانیم بکنیم این است که مفهوم واقعی تاریخ نگاری را به تاریخ شهر خودمان برگردانیم. این علم است، روش دارد، مسیر دارد و افراد می‏‌توانند روش و مسیرش را تعیین کنند.
سپس هادی آفریده، سازنده فیلم مستند «چنارستان» در چند جمله‎ای از فیلم خود گفت که به طولانی‎‏ترین خیابان تهران، طولانی‏‌ترین خیابان ایران، طولانی‏‌ترین چنارستان ایران و طولانی‏‌ترین چنارستان خاورمیانه می‎پردازد و بعد این فیلم به نمایش درآمد.
پس از نمایش این فیلم، استاد سید عبدالله انوار از تهران در تاریخ روایت کرد و گفت: در اسناد نوشتاری، مدرکی به دست نیست که تهران را پیش از اسلام بشناساند، در حالیکه برای «ری» چنین مدارکی در کتاب مقدس و در اقوال یونانیان وجود دارد، اگرچه اکتشافات باستان ‌شناسی در قیطریه شمیران یا دَروس، نزدیک قیطریه، مدارکی به دست می‎دهد که در این نواحی اقوامی می‏‌زیسته‏‎اند که فرهنگ آنها با فرهنگ اقوام زیست‌کننده در نواحی «سیلک» یکی بوده و آن به زمان‏‌های هزار و اند سال پیش از مسیح می‎رسد.
با وجود چنین مدارک باستان‎شناسی، هیچ مدرک نوشتاری به دست نیست که تهران را در دوره‎های پیش از اسلام و بعد از اسلام تا قرن سوم هجری معرفی کند و فقط از دو کس نام برده می‏‌شود که با نسبت به تهران، نام تهران را در مدرک نوشتاری می‎آورند: یکی «محمدبن حماد طهرانی رازی» و دیگری محمدبن احمدبن سعید انصاری دولابی تهرانی است. نام «طهران » در یکی قرین با «ری» و در دیگری قرین با «دولاب » است.

برگرفته از :
http://www.isna.ir