نابودیِ قنات‌هایی که بیشتر از سدها کارآیی دارند / قنات «وزوان» در یونسکو به ثبت جهانی می‌رسد
پرونده‌ی ثبت جهانی قنات وزوان به نام منطقه‌ی «وزوان» در دست پی‌گیری است؛ قنات‌هایی که به عنوان سدهایی زیرزمینی با ساختار مهندسی هوشمندانه، انبوهی از آب را در دل خود می‌اندوزند و با این که کارآییِ بهتر و بیش‌تری نسبت به سدها دارند، به فراموشی سپرده شده‌اند. به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، برای نخستین بار بود که در کتیبه سارگون پادشاه آشور از تأمین آب با نام قنات نام برده شد و ساخت این شاهکار معماری و مهندسی در روزگار هخامنشیان به‌ویژه در زمان داریوش اول (۵۲۱-۴۸۶ قبل از میلاد) به اوج خود رسید و آنچه در کتاب‌های تاریخی می‌بینیم تأکید داریوش بزرگ به حفر قنات در سرزمین پهناور ایران‌زمین است. اوج شکوفایی و آبیاری از طریق حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران حتی در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز مورد توجه قرار گرفت تا جایی که دفتر و دیوانی به وجود آمد تا بر منابع آب و چگونگی استفاده از آن نظارت می‌کرد. قنات‌هایی که تمدن منطقه را اثبات می‌کنند قنات‌هایی که هرکدام با شکل‌گیری در هر منطقه «تمدن و عمران» آن منطقه را گواه می‌دهد، تمدنی که در زمان حال در میان ما گمشده‌ای بیش نیست. این شاهکار هنری و معماری توسط نیاکان ما به استان اصفهان هم کشیده شد تا جایی که می‌بینیم در گوشه گوشه‌های استان اصفهان این کانال‌های شگفت‌انگیز زیرزمینی به یادگار مانده، قنات‌هایی که البته یا تخریب شده و یا تنها جسدی از آن به یادگار مانده است. شمار زیادی از این قناتها که هرکدام قدمت چند هزارساله دارد متروکه‌ای بیش نیستند، متروکه‌هایی که وقتی کارشناسان خارجی از آنها بازدید می‌کنند تنها یک پرسش برای آنها ایجاد می‌شود که چرا قنات‌هایی به این قدمت دچار بی‌توجهی و تخریب شده‌اند. اکنون در پس تمام این بی‌توجهی‌ها جرقه‌های امید بر سازه‌هایی این چنینی که در عمق گمنامی جان می‌دهد، زده شده تا شماری از قنات‌های این مرز و بوم به لیست آثار ثبت جهانی پیوست بخورد تا بلکه گوشه چشمی به آنها شود. با سد زیرزمینی وزوان آشنا شوید قنات‌های وزوان، مون و مزدآباد استان اصفهان در نوبت ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفته است. در این میان قنات وزوان در شهرستان وزوان اردستان واقع است، منطقه‌ای باستانی و منحصربه‌فرد که مردم آن هنوز گویش خاص خودش را دارد و با نزدیکی به سایر شهرستان‌ها هنوز هم لهجه خود را نگه داشته است. یکی از نکاتی که سبب شده این قنات را نسبت به سایر قناتها منحصربه‌فرد کند این است که این قنات تاریخی دارای سد زیرزمینی بوده و قادر به ذخیره آب در فصولی که کشاورزان نیاز به آب ندارند، است. در کتاب دکتر عبدالکریم بهنیا استاد دانشگاه اهواز در کتاب قنات سازی و قنات داری درباره این قنات تاریخی نوشته است در قنات قدیم وزوان واقع در بخش وزوان شهرستان اصفهان، سیستم بسیار جالبی را که برای مهار کردن آب در فاصله زمانی اول آذر لغایت ۲۵ الی ۳۰ فروردین سال بعد به کار می‌رود، مشاهده کرده است؛ بنا به گفته اهالی، این سیستم در حدود ۳۰۰۰ سال پیش ساخته شده و این قنات تنها قنات در تمام منطقه اصفهان است که بدین طریق آب زیرزمینی را ذخیره می‌کند. در ادامه کتاب نوشته شده نکته قابل‌توجهی که در مورد این قنات قابل ذکر است و کارشناسان میراث فرهنگی و کارشناسان ژاپنی یونسکو نیز آن را تأیید کرده‌اند در نقطه‌ای از قنات که بالای بند قنات است سه شکاف زیرزمینی یا تنور آبی وجود دارد و پس از بند کردن آب، این شکاف‌ها، آب ۴۰ لیتر در ثانیه ذخیره شده در پشت سد به مدت ۱۲۰ روز از دهم آذر تا دهم فروردین هر سال را به مخازن بزرگی که در زیرزمین وجود دارد هدایت می‌کند و پس از گشایش دریچه‌های تعبیه شده در بند یا سد به تدریج آب ذخیره شده به صورت خودجوش و با کمک نیروی ثقل زمین، به چرخه‌ی مصرف باز می‌گردد. علیرضا جعفری زند کارشناس میراث فرهنگی در مورد قنات وزوان به تسنیم می‌گوید: مشخص نیست این قنات تاریخی دقیقاً مربوط به چه دوره زمانی است اما بر اساس شواهد و اینکه منطقه وزوان باستانی بوده تا دوره ساسانی را می‌توان به آن نسبت داد؛ قناتی که تا چند دهه قبل نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته اما در حال حاضر خشک شده است. وی افزود: بیشتر قناتها در اصفهان مخروبه شده‌اند اما قنات وزوان نسبت به بقیه سالم‌تر مانده است، اما در کل قناتها در سیستم آبیاری که یادگار داریوش بزرگ است بسیار توانمند بوده و به‌عنوان یک مخزن آبی بزرگ عمل می‌کنند. 
ثبت قنات وزوان به نام میمه، دسیسه‌ای بیش نیست علیرضا خوش خلاق نائب رئیس شورای شهر وزوان با اشاره به قنات تاریخی وزوان به تسنیم گفت: این قنات یک سازه ناب و هنری است که در آستانه ثبت جهانی قرار دارد و به‌عنوان یک سد زیرزمینی محسوب می‌شود که ۶ ماه از سال را در خود آب نگه می‌دارد و اهالی منطقه می‌توانند از آن استفاده کنند. وی افزود: این قنات سابقه تاریخی ۲ هزار و ۵۰۰ ساله دارد که حتی در گذشته در آن ماهی هم وجود داشته، طول این قنات ۳۵ کیلومتر است و با توجه به پیگیری‌ها احتمالاً تیرماه به لیست آثار جهانی پیوست می‌خورد. خوش‌اخلاق در پاسخ به این که خبری منتشر شده مبنی بر این که قرار است قنات وزوان به نام «میمه» ثبت شود، تصریح کرد: چنین چیزی صحت ندارد و این مسائل دسیسه‌ای بیش نیست. قطعاً قنات وزوان با نام اصلی خود «وزوان» به ثبت آثار جهانی می‌رسد، قنات وزوان یکی از شاهکارهای چند هزارساله معماری ایرانیان باستان را نشان می‌دهد که در کنار مسئله عمرانی تمدن را نیز با این سازه یادآوری می‌کند. وی افزود: چندی پیش یک کارشناس ژاپنی برای بازدید از این قنات به وزوان آمد و هنگامی که معماری و ساخت این سد زیرزمینی را دید شگفت زده شد و گفت این بنای به این مهمی چرا تاکنون انقدر مورد بی‌توجهی قرار گرفته و به ثبت جهانی یونسکو نرسیده است؟ اما در این میان ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اصفهان با اشاره به قنات‌های استان اصفهان به تسنیم گفت: استان اصفهان در دل خود قنات‌های بسیاری دارد که برخی از آنها دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند، قنات‌های وزوان، مزدآباد میمه و ۲ طبقه مون قرار است به آثار ثبت جهانی برسند. وی افزود: قنات وزوان و میمه دارای بند بوده و به صورت زیرزمینی دارای سد هستند که آب کنترل شده رها می‌شده و در کل دارای اصول مهندسی و معماری منحصربه‌فرد خود هستند. طاهری بیان کرد: پرونده این قناتها به دفتر یونسکو ارسال شده و کارشناس یونسکو نیز از قناتها بازدیدهای مورد نظر را انجام داده تا واقعیت‌های مطرح شده را با شواهد منطبق کند و در حال حاضر منتظر پاسخ کمیته یونسکو برای جلسه پایانی در این مورد هستیم. مرگ قنات‌هایی که بیشتر از سدسازی کاربرد دارند به گزارش تسنیم، مدیریت منابع آب، از اصلی‌ترین دغدغه‌های نیاکان ما برای استفاده بهینه از آب به منظور آبیاری زمین‌های کشاورزی بوده است. نیاکانی که در زمان خود به جای اینکه تنها سدسازی کنند و در فصل تابستان ذخیره آب را در فضایی باز نگه داشته که بخش بزرگی از آن تبخیر می‌شود در کانال‌ها و سدهای زیرزمینی نگهداری می‌کردند که نه تنها تبخیر نمی‌شده بلکه به ذخیره آب‌های زیرزمینی نیز کمک می‌کرده است. جعفری زند معتقد است نیز به همین نکته تأکید می‌کند و می‌گوید: اهمیت قناتها بیشتر از سدسازی است زیرا در قناتی مانند وزوان که حکم یک سد زیرزمینی را دارد نه تنها به ذخیره‌سازی آب کمک کرده و آب‌های زیرزمینی کاهش نمی‌یابد بلکه از تبخیر آب هم جلوگیری می‌کند و اگر حلقه چاه‌هایی که اطراف قنات زده شده بسته شده و لایروبی شوند آب همانند قبل در این قناتها جاری می‌شود. از آنجایی که سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه‌ای هیچ توجهی به این سازه آبی ندارند و در این موضوع ورود نمی‌کنند و هم‌چنین سازمان میراث فرهنگی نیز تنها به ابعاد تاریخی قناتها توجه می‌کند همه دست به دست هم داده تا چنین شاهکاری هر روز مخروبه‌تر شده و به مرگ نزدیک شود. قنات وزوان شاهکاری مهندسی و معماری است که نه تنها پس از سالیان سال می‌تواند کارایی خود را داشته باشد بلکه در این وانفسای شعارهای تحقق گردشگری هرکدام می‌توانند قطب گردشگری شده و صنعت گردشگری را رونق دهند.
|
