■ مقاله ای در مورد تزئینات آجری

آجر قدیمی ترین مصالح ساختمانی مورد استفاده بشر پس از سنگ است .

" تاریخ پیدایش نخستین کوره های پخت خشت برای تهیه آجر و نیز کو ره های پخت ظروف گلی برای فراهم آوردن آوند های سفالی با یکدیگر پیوسته است . خشت های پخته از هزاره چهارم پیش از میلاد به دست بابلی ها ساخته می شده است . آجر خود واژه ای است بابلی و خشت هایی که بر آن فرمانها ، منشورها و ( داده ها ) قوانین را می نوشتند آجر خوانده می شده است .

کوره ها پیدا شده در شوش قدمت استفاده از آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران را نشان می دهد . ایرانیان باستان نیز از دیر باز با آجر آشنایی داشته و از آن در قسمت های مختلف ساختمان اسکلت ، قوس ها و پوشش سقفها نماسازی و پوشش کف استفاده می کردند .
بزرگ ترین و قدیمی ترین اثر معماری آجری پیش از اسلام معبد چغازنبیل در خوزستان است که به دوران عیلامی تعلق دارد .
" این زیگورات پنج طبقه که زوایای آن به سوی جهات اربعه است . نقش های مربع شکل دارد و ارتفاع آن حدود 25 متر است . چغازنبیل تماما از خشت خام ساخته شده که با رو کار آجری به ضخامت دو متر پوشیده شده است و به فاصله هر ده آجر یک رج آجرها دارای کتیبه است "
بناهای عظیم دوران هخامنشی و ساسانی عمدتااز سنگ بوده ولی در آثار دوره اشکانی استفاده از آجر در کوه خواجه سیستان مشاهده می شود . ستون های مسجد تاریخانه دامغان ( قبل از اسلام ) نیز نمونه ای از آثار آجری است .
به دلیل کمبود چوب و نیز وجود موریانه در ایران مرکزی که امکان استفاده از چوب را به حداقل می رساند و نیز تبادل حرارتی بالای سنگ که در اقلیم گرم و سرد چندان قابل استفاده نبوده با توجه به تنوع آب و هوا در ایران آجر جای خود را به طور وسیع در این سرزمین باز کرد و در سراسر ایران گسترش یافت . پس از اسلام نیز به دلیل تجربه طولانی در استفاده از آجر آثار معماری زیبایی به دست معماران ایرانی و در دوران های مختلف تاریخ ساخته شد .
دکتر پرویز ورجاوند در مقاله جامع " آجر کاری در معماری ایران دوره اسلامی " ضمن توضیح خصوصیات این مصالح ارزان و در دسترس ، ترکیب خاک و جنس و نحوه پخت انواع کوره های آجر پزی شامل تنوره ای هوفمن و تونلی شکل و اندازه و نام آجرها شامل مربع قزاقی سلاتی ختایی نظامی تابه و تخت . گونه های مختلف آجر چینی شامل رگ چینی گل اندازی گره سازی رنگی خفته و رفته خوون چینی و مهری را معرفی کرده و سپس به آجرکاری در دوران های ایلخانی و استفاده از آجرهای تزئینی و قالبی و تراش را خاص دوران قاجار دانسته است .
در همان مقاله آجرکاری را در دوران های مختلف تاریخی پس از اسلام به پنج دوره تقریبی تقسیم کرده و سپس به توضیح ویژگی های هر دوره پرداخته و اشاره کرده که این ویژگی ها ی هر دوره پرداختهو اشاره کرده که این ویژگی ها به معنای آن نیست که همه بناهای آجری در آنها مشترک اند .
او ضمن پرداختن به نکات مهم تعدادی از آثار معتبر دوران اشاره کرده که در هر دوره شیوه کار دو.ره قبلی یکباره و در همه جا تغییر نیافته است .
با اشاره کوتاهی به این دوران پنج گانه به معرفی آجرکاری در شهرهای مختلف ایران در دوران قاجار و پهلوی اول می پردازیم
دوران اول . از قرن دوم تا اوایل قرن پنجم ( سامانی ، غزنوی ، آل زیار و آل بویه ) :
دکتر ورجاوند این دوره را شکل گیری و تکوین نام نهاده است . ویژگی های این دوره هماهنگی و وحدت کامل میان تزئینات و کل بنا است .
نمونه های مهم این دوره عبارت از : گنبد قابوس ، برجهای لاجیم و رسکت در سواد کوه میل رادکان غربی و پیر علم دار دامغان در ایران شرقی ( افغانستان ) ، خراسان بزرگ ( بخارا ) ، شمال و مرکز ایران .
در این بناها آجر در کل بنا به صورت ساده مورد استفاده قرار گرفته و در میانه یا بالاترین قسمت آن با کتیبه های آجری ، گاه با خط کوفی و گاه با خط پهلوی مواجه می شویم که با مهارت و زیبایی زینت یافته است . نحوه آجر چینی در گنبد قابوس ، برج لاجیم و میل رادکان غربی و پیر علمدار به صورت نیمانیم است و بدنه بنا ساده و تقریبا بدون تزئین بوده و از سادگی و وقار خاصی برخوردار است . نقشه اولی ستاره ای و نقشه بقیه دایره است .
دزفول و شوشتر زیباترین آجرکاری شهر های ایران به دزفول و پس از آن به شوشتر تعلق دارد در این دو شهر طرحها و نقش های آجری کاملا در تدام آجرکاری کهن ایرانی و آن را تکمیل کرده است . صدها نقش و طرح در آجر کاری این دو شهر مشاهده می شود که تنها با جلو و عقب نشاندن آجر با استفاده به صورت کله و راسته و غیره ایجاد شده و آجر خاص برای آنها تولید نشده است . مهندس غلامرضا نعیما در کتاب دزفول شهر آجر ، پس از اشاره به سابقه سه هزار ساله آجر در منطقه درباره آجرهای مورد استفاده در این شهر گفته است .
" اگر آجر مربع شکل کامل را نصف کنیم آجر نیمه به دست می آید که خو د پایه و اساس خرد شدن را تشکیل می دهد و آن را 4 صافه می گویند و اگر نیمه را نصف نماییم جاری یا دو صافه به وجود می آید ( 14 آجر کامل ) یا می توانیم 4 صافه ( نیمه ) را به کلوک و 3 صافه تبدیل نماییم . چاری را اگر دو قسمت نماییم 2 کلوک به دست می آیند در خوون چینی همواره نیمه بزرگترین جزء کلوک کوچک ترین جزء می باشد ( 18 آجر کامل)
این 4 نوع اندازه اجزاء اصلی خوون چینی می باشند که به ترتیب نیمه ( 4صافه ) 3 قدی ( 3 صافه ) چاری ( 2 قدی ) کلوخ یا ( بندک ) اجزای فوق به همراه اجزاء خوون چینی را به وجود می آورد که عبارتند از قناس 1:4 کلوخ 2 صافه یک سرمشق 3 صافه یک سرشق 4 صافه یک سرشق 4 صافه دو سرشق . بدین ترتیب 7 جزء فرعی و 4 جزء اصلی جمع یا نرده جزء اساس خوون چینی می باشند ."
به این ترتیب ده ها نقش بی نظیر و زیبای آجری که به معماری غنی و اصیل دزفول و شوشتر زینت بخشیده اند . فقط از یازده جزء تشکیل شده اند . در مقاله دکتر ورجاوند تعداد نقش های آجری شوشتر و دزفول 54 طرح اعلام شده است .
در ملاقاتی که بازنده یتد استاد حاج حسین محبوبی معمار شوشتری در سال 1370 داشتم نقش های آجری شوشتری را چنین توضیح داد . بند رومی ، تفاح ، خارموهی ،
( ماهی ) ، دارگل ، هشت و چهار گوله ، پنج دانه و هفت دانه ، کلیدی زلف عروس که هر کدام از آنها چندین شکل دارند.
دوران دوم ، از آغاز قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم (سلجوقیان و خوارزمشاهیان )
این دوره گسترش و تکامل هنر آجر کاری در ایران محسوب می شود . برجهای خرقان قزوین ، مسجد جامع اصفهان ، رباط شرف ، مناره های خراسان ، اصفهان و گنبد سرخمراغه نمونه ای از بناهای این دوره اند .
تزئینالت آجری که در دوره قبل فقط به یک حاشیه نوشتاری محدود بود . در این دوره به اشکال بسیار متنوع و زیبایی گسترش می یابد . اسماء مقدس مانند الله علی و محمد تکرار و ترکیب می شود در این دوران آجرکاری به اوج خود می رسد و دوران گسترش و تعامل هنر آجر کاری به شمار می آید .
دورا ن سوم : از نیمه قرن هفتم تا قرن دهم ( ایلخانیان ، تیموریان و آل مظفر ) :
در دوران ایلخانیان تیموریان و آل مظفر حاکمیت مطلق آجر از دست می رود . شاید به این دلیل که دیگر امکان افزودن طرح و نقش جدیدی به گنجینه دوران سلجوقی وجود ندارد . بنابر این ترکیب کاشی و آجر و در برخی موارد ، سنگ و آجر جای آن را می گیرد . در این دوران پس از ساخته شدن بنا یا سفت کاری ، سطح خارجی آن با آجر پوشیده می شود . از آثار برجسته این دوران مسجد و مقبره مولانا زین الدین ابوبکر در تایباد و گنبد خانه مسجد جامع یزد و ناصر الحق و شمس طبرسی در امل و درویش فخرالدین در بابی را می توان نام برد . ترکیب آجر و کاشی به طراحان و معماران این امکان را دارد که با استفاده از رنگ نقش های آجری را برجسته تر به نمایش بگذارد و به جای برجسته و فرو نشاندن آجر ( خفته و رفته یا پتکین ) از رنگ استفاده کنند
دوران چهارم ، از آغاز قرن دهم تا قرن دوازدهم ( صفویه )
تراش دادن و آبساب کردن آجر از ویژگی های دوران صفویه است ولی در این دوران به توجه بیش از حد به کاشی از اهمیت آجر کاسته می شود و نمای بیشتر ساختمان های عمومی را با کاشی تزئین می کنند .
بی توجهی به این مصالح زیبا قابل انعطاف و ارزان موجب می شود که در دوران بعدی یعنی دوران قاجار هم استفاده از آجر دیگر رونق گذشته را نیابد.
دوران پنجم . از قرن دوازدهم تا پایان قرن سیزدهم ( زندیه و قاجاریه ) :
در دوران قاجار بند های عمودی حذف می شوند و آجره از عرض به هم می چسبند و آجر کاری به قاب دور سطوح وکتیبه های کاشی محدود می شود در نماهای آجری نیز استفاده از آجرهای تزئینی قالبی و تراش که آجر در اندازه و شکل های مختلف هندسی غیر هندسی است . به اوج خود می رسد آجر کاری بناهای مسکونی بافت های تاریخی شهر های ما اغلب به دوره پنجم تعلق دارند .
جالب اینکه آجر کاری در این دوران در سراسر ایران ویژگی های یکسان ندارد . بلکه در نقاط مختلف بسیار متنوع است و با اینکه به نظر می رسد دوران آجر دیگر سپری شده در جنوب ایران با پدیده هایی حیرت انگیز مواجه می شویم .
البیته با ورود معماری متاثر از مغرب زمین به ایران در دوره قاجار ، با وجود تبحر آجرکاران و فرهنگ غنی آجر کاری ، با جزئیات آجری مواجه می شویم که همچون نمونه های گذشته در حد اعلای پختگی ، زیبایی ، سادگی ، وقار ، و تنوع نیست . در ادامه به نمونه هایی از آجرکاری ها این دوره در تهران و در شهرهای دیگر ایران می پردازیم:
تهران :
آجرکاری در تهران بیشتر در سر در ورودیهای خانه ها و نیز در کتیبه بالای پنجره ها دیده می شود که شاید اولین قدم به سمت برونگرایی و توجه به ظاهر ساختمان و نمای آن است . آجر کاریها از نظر تنوع بسیار چشمگیرند و بیشترین تزئینات را با ترکیب آجرهای تزئینی و قالبی و گچ دارند .
در کتاب نقوش سردخانه های تهران قدیم به تعداد قابل توجهی از این نمونه ها اشاره شده در نمونه های بررسی شده در تهران گل و بوته ها و طرح های اسلیمی که با اسلیمیهای کاشی و قالی قرابتی ندارند و طرح های سنتوری و قوس های ترکیبی مفصل و نقش های رنگارنگ . فرشته ، ملائکه ، تاج ، فره وهر ، فلس ماهی و شیر دیده می شود که نماهالی یونانی و رومی را تداعی می کنند . فقط در تعداد اندکی از نمونه ها ردپای آجرکاری و موتیفهای ایرانی مشاهده می شو د . در این نمونه ها تظاهر و خودنمایی جایگزین سادگی و وقار پیشین شده است .
کاشان و یزد :
آجرکاری واحد های مسکونی این شهرها هم اغلب متعلق به دوران قاجار است ایرانی نیستند . حتی طرح های آجر کاری مهری هم که در این دو شهر مورد استفاده قرار گرفته ارتباطی با الگوهای قدیمی ندارند .
کرمانشاه :
آجرکاری معماری کرمانشاه بسیار جالب و در خور توجه است و تنوع چشمگیری دارد . گرچه نمی توان تعریف مشخصی برای آن ارائه داد . استفاده از انواع قوس ایرانی و غیر ایرانی انواع طرحها در آجرهای مهری و ترکیب سنگ و آجر از ویژگی های معماری این شهر است .

بیرجند :
استفاده از آجر با نام ها حاشیه لوله چهار و شش در نمای ساختمانها در بیرجند عمومیت دارد که با الشکال متفاوت در کنار هم قرار گرفته اند . به رغم استفاده از آجر مهری ، فقط نقش های ساده هندسی مربع ایستاده روی قطر ، لوزی و چلیپا و گاهی از نقش سرو در نما استفاده شده و در نقش های ساده تر نیز از خفته و راسته جناغی قناس فرش استفاده شده که هر چند مشابه نمونه های گذشته نیستند ولی کاملا رنگ و بوی ایرانی دارند .
مازندران :
آجر کاری در مازندران شکل خاص خود را دارد . حتی نقش هایی با گچ هم روی نما کشیده شده اند . ترکیب آجر ملهم از طرح های قدیمی است و تصاویر هندسی و نقش سرو در آنها به وفور دیده می شود . به رغم نقش شیر و خورشید در بعضی از نمونه ها که روی آجر نقاشی شده آجر کاری در این استان هم کاملا رنگ و بوی ایرانی دارد .
اراک:
در شهر 200 ساله اراک مصالح استفاده شده در نما آجر ، سنگ و گچ و تزئینات آجری به دو صورت است . گاهی با آجر معمولی نقش هایی ساخته اند که در آن از قوس های تزئینی و متنوع . همچنین از نقش های معمولی از جمله خفته ، راسته و قناس فرش استفاده شده ولی بیشتر از آجر های قالبی ، نقشدار و گل برجسته و در ترکیب با گچ ساخته شده اند . نقش های هندسیس و غیر هندسی ، اسلیمی ، گل ، پرنده ، دو فرشته ای که تاجی را در دست دارند . دو شیر که تاجی را در دست دارند و غیره کاملا مشابه تزئینات تهران است و در هیچ بنایی از طرح های ساده دوره های قبل استفاده نشده است .
تبریز :
آجرکاری در تبریز مشابه تهران نیست و شخصیت مستقل خود را دارد . ولی به رغم زیبایی و تنوع چشمگیر در نقش های آجری ، در این بنا ها طرح ایرانی کار نشده است و گاهی یک نمای کاملا اروپایی را تداعی می کند . شبه ستون های تزئینی در قاب پنجره ها و استفاده از نقش های هندسی در پیشانی ساختمانها از خصوصیات ویژه آجرکاری در تبریز است

 

خلاصه آنکه :

آجر قدیمی ترین مصالح معماری ایران از سه هزار سال پیش
تاکنون است که در سازه پوشش سقفها و طاق نماهای زیبا و
نماسازی و تزئینات به کار گرفته شده است . در دوره ای ،
کاشی نیز برای ایجاد تنوع در ترکیب با آجر مورد استفاده
قرار گرفته و حتی پس از آن تا مدتی در تزئینالت نما
جایگزین آجر شده است . اما سرانجام آجر و کاشی هر دو
تقریبا کنار گذاشته شده اند . و در اواخر دوره قاجار در
تهران آجر مهری ( همچون کاشی خشتی در اواسط دوره صفویه )
رواج یافته و سپس برای ایجاد نقش ها و طرح های خارجی تازه
وارد شده به ایران تزئینات گچی مرسوم شده و چهره ای بیگانه
به خود گرفته است .